Pszowski Szlak Pamięci powstał w ramach zajęć strażaków z dziećmi w programie „Lato w mieście ze strażakami” jeszcze w latach dziewięćdziesiątych. Pokłosiem zajęć było wyznaczenie w barwie biało – niebiesko - białej trasy szlakiem pszowskich pomników i obiektów historycznych. Szlak po wielu latach na nowo opisali członkowie Towarzystwa Przyjaciół Pszowa: Piotr Mikołajczyk i Kazimierz Pośpiech.
Długość trasy wynosi 6,2 km z zaznaczeniem poszczególnych obiektów opisanych skrótowo w celu zaznajomienia się z historią i wydarzeniami związanymi z danym pomnikiem.
Czas przejścia całej trasy to ok. 2 godz. w pięknym zróżnicowanym pagórkowato terenie. W celu łatwiejszego rozpoznania poszczególnych miejsc w opisie ponumerowano dany obiekt.
Ślad szlaku można ściągnąć TUTAJ
Nr 1. Pomnik Franciszka Chrószcza – śląskiego Drzymały.
(N50° 02.509' E18° 24.208')
Władze miasta chciały w ten symboliczny sposób upamiętnić postawę mieszkańca Pszowa, który jako protest przeciwko bezdusznemu prawu pruskiemu zabraniającemu postawienie domu z piecem na swojej działce, zastrzelił interweniującego żandarma. Potem sam popełnił samobójstwo. Franciszek Chrószcz pomimo zasług w trzech wojnach pruskich i posiadania niemieckich odznaczeń za tę walkę, był jednak Ślązakiem, a obowiązujące wtedy przepisy w ten sposób marginalizowały autochtonów, którzy opowiadali się za Polską.
Nr 2. Pomnik powrotu Górnego Śląska do Polski.
(N50° 02.412' E18° 23.680')
Obelisk upamiętniający powrót Śląska po wielowiekowej nieobecności na mapie Polski. Usytuowano go naprzeciw Sali Posamonika – obecnego Domu Kultury. Powstał dzięki obywatelskiej inicjatywie mieszkańców po zawirowaniach I wojny światowej i powstaniach śląskich.
Wygląd pomnika opracował Henryk Rzodeczko, ówczesny wójt Pszowa. Fundatorem został Edmund Żydek. Cegły dostarczył właściciel pszowskiej cegielni Józef Szolc. Szare kamienie pozyskano z szybu Ignacy. Orła wykonano w warsztatach kopalni „Anna”.
Uroczystego poświęcenia pomnika dokonał w dniu 3 lipca 1922 ks. kanonik Mikołaj Knosała w przededniu wkroczenia do Pszowa wojska polskiego. Taki stan rzeczy trwał do 3 września 1939 roku. Niemcy po wkroczeniu do Pszowa wysadzili pomnik. Przedtem jednak ochotnik, niejaki Łatka wspiął się boso po maszcie i zrzucił orła na ziemię.
W połowie lat osiemdziesiątych XX w. postanowiono odtworzyć pomnik i w dniu 7 września 1987 roku nastąpiło jego przekazanie mieszkańcom Pszowa. Obecnie składa się pod nim kwiaty podczas uroczystości świąt państwowych.
Nr 2a. Tablica poświęcona św. Janowi Pawłowi II.
(N50° 02.395' E18° 23.692')
W drodze na miejsce rozstrzelania Józefa Tytki i powstańców śl. (nr 3) mijamy rynek i naprzeciw przejścia dla pieszych warto zauważyć tablicę poświęconą św. Janowi Pawłowi II.
Ten wybitny Polak wielce zasłużony dla pokoju światowego, a według niektórych historyków przyczynił się także do obalenia komunizmu, został włączony w poczet Honorowych Obywateli Pszowa 28 lutego 1998 roku m.in. jako dar za podniesienie pszowskiego kościoła do godności bazyliki mniejszej.
Jan Paweł II jeszcze jako biskup był w Pszowie z wizytą razem z innymi biskupami w drodze do Gniezna na obchody 1000-lecia chrztu Polski.
Nr 3. Miejsce rozstrzelania Józefa Tytki i powstańców śląskich.
(N50° 02.324' E18° 23.696')
Tablica pamiątkowa usytuowana naprzeciw poczty na tzw. Trzoskowcu. Józef Tytko był dowódcą I powstania śląskiego i przewodniczącym rady załogowej KWK „Anna”. Ranny na drodze do Zawady został pojmany przez Grenzschutz i przywleczony pod dom Grychnika. Niemiecki dowódca dla zastraszenia pozostałych powstańców i mieszkańców Pszowa, wbrew konwencji genewskiej o traktowaniu jeńców, rozkazał rozstrzelać powstańca traktując go jak zwykłego bandytę.
Na tablicy widnieją jeszcze nazwiska Józefa Miljona, Jana Włoczka i Benedykta Tronta, którzy zginęli wcześniej. Upamiętniono ten fakt w roku 1929 zawieszając okolicznościową tablicę pamiątkową. W roku 1939 Niemcy rozkazali pracownikom działu gospodarki budowlanej KWK „Anna” zniszczyć tablicę, ale ci skuli tynk wokół, a samą tablicę oddali gospodarzowi domu, aby ją schował. Tak przetrwała lata okupacji i oryginalna znowu znalazła się na swoim miejscu sprzed lat.
Nr 4. Pomnik czynu powstańczego przy kościele.
(N50° 02.441' E18° 23.647')
Obecny monument, to grobowiec symboliczny upamiętniający poległych powstańców w latach 1919 -1921 i zamordowanych w obozach koncentracyjnych podczas II Wojny Światowej.
Powstał w roku 1928 i początkowo upamiętniał tylko powstańców. Był okazały – ok. 6 m wysokości i przedstawiał postać wspartą na mieczu na tle białego orła. Zwieńczył go krzyż. W roku 1939 zburzyli go Niemcy.
Po zakończeniu II Wojny Światowej Florian Szczęsny zaprojektował i zbudował w zmienionej formie nowy pomnik. Umieszczono pod jego fundamentem urnę prochów z obozu koncentracyjnego z Oświęcimia.
Nr 5. Pomnik Edwarda Łatki.
(N50° 02.479' E18° 23.640')
Na przykościelnym cmentarzu za kaplicą przedpogrzebową jest usytuowany grób Edwarda Łatki – dowódcy pszowskiego batalionu w III powstaniu śląskim. Zginął trafiony kulą snajpera podczas powstańczej bitwy olzańskiej z wykorzystaniem pociągu pancernego wykonanego z jego inicjatywy w warsztatach kopalni „Anna”.
Za zasługi został pośmiertnie odznaczony Krzyżem na Śląskiej Wstędze Powstańczej i krzyżem Virtuti Militari. Odznaczenia te wręczył marszałek Piłsudski wdowie po Edwardzie Łatce w dniu 5 lipca 1921 roku na rynku w Rybniku.
Jego grób we wrześniu 1965 roku ozdobiono postacią powstańca, który w podniesionej ręce trzyma karabin. Wykonał go rzeźbiarz Henryk Piechaczek z pobliskiego Jedłownika.
Nr 6. Pszowski cmentarz przy ulicy Bohaterów Westerplatte na tzw. Przymiarkach.
Spoczywają tu trzy zasłużone dla miasta osoby.
* Henryk Rzodeczko
(N50° 02.486' E18° 23.424')
Wójt i naczelnik gminy Pszów w latach 1922 – 1939 oraz od 2.04.1945 do 31.08.1945. Urodził się 30.09.1872 w Lasakach w powiecie Raciborskim. Był dobrym gospodarzem Pszowa, zaangażowanym także podczas powstań śląskich w sprawy polskie – był przewodniczącym Komisji Plebiscytowej w Okręgu Pszowskim.
W czasie pełnienia funkcji naczelnika gminy był inicjatorem wybudowania drugiego wielopiętrowego pomieszczenia biurowego za budynkiem gminnym, a straż pożarna otrzymała tam też pomieszczenia na swoje zadania. Pełnił funkcje prezesa OSP Pszów oraz udzielał się w Towarzystwie Śpiewaczym „Paderewski”.
Ufundował 7 kaplicę Pszowskiej Kalwarii. W roku 1945 Gminna Rada Narodowa nadała mu tytuł Honorowego Obywatela Gminy Pszów. Zmarł 7.06.1946 i został pochowany na starym cmentarzu przy ul. Paderewskiego.
W latach 80-tych ubiegłego wieku jego grób został przeniesiony na nowy cmentarz - 23 rząd po stronie prawej od wejścia.
* Franciszek Jaźwiec
(N50° 02.464' E18° 23.420').
Jego grób jest usytuowany po lewej stronie – 10 rząd przy głównym przejściu.
Urodził się 4.10.1886 roku w Pszowie. Zwiedził wiele krajów i pracował w 32 zakładach na różnych stanowiskach.
Po powrocie do Pszowa był głównym założycielem i pierwszym prezesem (przewodniczącym) Stowarzyszenia Śpiewaków Śląskich im. Paderewskiego w roku 1911 i organizatorem pszowskiego Towarzystwa Śpiewu „Paderewski”. Chóry te były solą w oku władz pruskich, gdyż były ostoją polskości i z tego powodu był prześladowany.
W roku 1913 włączył się czynnie w strajk górników na Górnym Śląsku, za co został zwolniony z pracy w kopalni „Anna”. Ze swoim chórem brał udział w przeglądach, zlotach i zjazdach śpiewaczych m.in. w Katowicach i Poznaniu zdobywając zaszczytne laury.
Zmarł na gruźlicę 15 kwietnia 1919 roku w wieku 33 lat po długiej i ciężkiej chorobie. Spoczął na starym cmentarzu przy ulicy Paderewskiego, ale w latach 80-tych XX wieku, dzięki staraniom członków pszowskiego oddziału ZBOWiD -u jego prochy przeniesiono na nowy cmentarz.
* Paweł Włoczek
(N50° 02.451' E18° 23.424')
Grób w pierwszym szeregu po stronie lewej od wejścia.
Urodził się 3.01. 1886 roku w Katowicach. Walczył w I i III powstaniu śląskim jako oficer sztabowy i dowódca batalionu zapasowego 14 wodzisławskiego pułku piechoty Wojsk Powstańczych. Za swoje zasługi w walkach powstańczych i wojnie obronnej 1939 roku otrzymał m.in. Śląski Krzyż Powstańczy, Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi I klasy, Gwiazdę Górnośląską oraz Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł w 1956 roku.
Nr 7. Krzyż na ulicy POW.
(N50° 02.454' E18° 23.162')
Polska organizacja Wojskowa na Górnym Śląsku została powołana 11 stycznia 1919 roku. Już 18 stycznia przysięgę na polski sztandar złożyli w mieszkaniu Wilhelma Chrószcza w Rydułtowach: Paweł Włoczek, Paweł Sprysz i Józef Chrószcz. W późniejszych miesiącach odbyło się składanie przysięgi nowo wstępujących członków Polskiej Organizacji Wojskowej w mieszkaniu prywatnym Pawła Włoczka.
Związek Powstańców Śląskich chcąc upamiętnić ten fakt w latach międzywojennych, ufundował drewniany krzyż z okazjonalną tablicą. Już w pierwszych dniach II Wojny Światowej Niemcy usunęli tablicę i krzyż. Jedną z pierwszych decyzji nowo powstałego pszowskiego koła ZBOWiD po wojnie było odrestaurowanie na betonowym cokole krzyża z napisem: „Miejsce składania przysięgi przez P.O.W. w latach 1918-1920”.
Nr 8. Kalwaria Pszowska
(N50° 02.925' E18° 23.728')
Początki Pszowskiej Kalwarii sięgają początku XX wieku, kiedy to proboszczem był ks. Bruno Laska. Nabył grunt pod Kalwarię z rozparcelowanego majątku pszowskiego i wystąpił do władz kościelnych we Wrocławiu o zgodę.
Początkowo były to wymalowane na blasze stacje męki Pańskiej zamieszczone na słupach. Pagórkowaty teren z rzadka porośnięty drzewami i płynącym pośrodku strumykiem idealnie nadawał się na ten zbożny pomysł, jak donosiły w 1906 roku „Nowiny Raciborskie” i „Katolik”. W roku 1910 wybudowano pierwszą murowaną kaplicę, która okazała się ostatnią – 14. Tego samego roku dobudowano jeszcze 1 i 2 kaplicę.
Taki stan trwał do roku 1922, kiedy to do Pszowa przybył ks. Mikołaj Knosała. W międzyczasie murowane kapliczki uległy częściowemu zniszczeniu, a ścieżki kalwaryjskie stopniowo zarastały. Kapliczkę nr 1 kilkakrotnie przenoszono ze względu na składowanie odpadów kamiennych kopalni Anna.
Odwiedzali jednak Kalwarię licznie przybywający pielgrzymi i parafianie, więc nowy proboszcz zwrócił się do wojewody Grażyńskiego o pomoc finansową i otrzymał 3 tys. zł. Przystosowano stare szkice murowanych kapliczek jeszcze z czasów ks. Laski i pszowski budowniczy Walenty Maciejek rozpoczął budowę dalszych 10 kaplic w roku 1929.
Na skutek dużego zainteresowania mieszkańców i pomocy nieraz całych rodzin wybudowano nie 10, ale 12 nowych kaplic, w tym odnowiono także stare trzy, nieco już zdewastowane. Budowa trwała pół roku i uroczyste poświęcenie Kalwarii nastąpiło 1 września przez wikariusza generalnego kurii katowickiej ks. infułata Wilhelma Kasperlika.
Oczywiście wszystkie kaplice wyposażono w terakotowe rzeźby zamówione przez ks. Mikołaja Knosały w firmie Stanisława Pankau z Poznania. Wyjątek stanowiło wnętrze kaplicy 1 i ostatniej – zwanej wielką, gdzie polichromie farbami kazeinowymi wykonał artysta malarz Otto Kowalewski z Katowic.
Po dostarczeniu rzeźb do Pszowa okazało się, że nie spełniały wymagań, gdyż były za małe. Dzięki licznej korespondencji ks. Knosały z różnymi firmami w latach 1930 - 31, zdecydowano się wymienić figury do poszczególnych kaplic z Zakładu Sztuki Kościelnej Kazimierza Schaefera z Piekar Wielkich oraz od rzeźbiarza L. Konarzewskiego z Istebnej. Kilkakrotnie zmieniano usytuowanie kaplicy 1, gdyż kopalnia Anna rozpoczęła składowanie hałdy w biskim sąsiedztwie Kalwarii w latach 1934 – 1936.
Obecny układ kaplic przetrwał II Wojnę Światową i na początku XXI wieku dzięki staraniom ks. proboszcza Józefa Fronczka, który rozpisał projekt europejski na odremontowanie Kalwarii, odnowiono i ogrodzono kaplice oraz utwardzono dróżki. Opiekę nad poszczególnymi kaplicami przejęły pszowskie rodziny, które utrzymują porządek i otwierają drzwi podczas procesji.
Nr 9. Widok na budynek byłej maszyny wyciągowej szybu Ignacy.
(N50° 03.139' E18° 23.832')
Szyb Ignacy założony w roku 1910 jako szyb wentylacyjno-materiałowy kopalni Charlotte
– obecnie Rydułtowy. W roku 1933 został przekazany wraz z obszarem górniczym kopalni Anna i pogłębiony do głębokości 105 m. Rok 1966 przyniósł likwidację szybu i obiektów wokół niego.
Pozostał budynek byłej maszyny wyciągowej i teren, który przekształcono w ośrodek wypoczynku niedzielnego z basenem dla dzieci, muszlą koncertową i boiskiem sportowym. Wydzielono także pomieszczenia dla sekcji bokserskiej i podnoszenia ciężarów klubu sportowego Górnik Pszów.
Po zlikwidowaniu sekcji sportowych w budynku przez krótki czas działała dyskoteka. W latach dziewięćdziesiątych rozebrano muszlę koncertową i zlikwidowano basen. Teren przeszedł w ręce prywatne, a w budynku powstała stolarnia. Obecnie nowy właściciel budynek zmodernizował i przekształcił go w restaurację „Ignacowy Dwór”.
Nr 10. Pomnik poległych Polaków na Pszowskiej Kalwarii.
(N50° 03.205' E18° 23.911')
W miejscu obecnego pomnika był staw, do którego w roku 1945 wrzucili Niemcy zastrzelonych jeńców z obozu Polenlager 58 mieszczącego się w domu parafialnym. Po przejściu frontu zabitych przeniesiono do wspólnej mogiły na plac kościelny.
W końcu lat pięćdziesiątych ekshumowano pogrzebanych na nowy cmentarz parafialny, a w początku lat dwutysięcznych przeniesiono szczątki na wspólny cmentarz wojskowy do Siemianowic Śląskich.
Nr 11. Widok na budynek maszyny wyciągowej i były szyb Chrobry I oraz elektrociepłownię KWK „Anna”.
(N50° 02.770' E18° 23.295')
Przedstawiony widok rozpościera się z wiaduktu nad nieistniejącymi już torami kolejowymi, po których wywożono z terenu zakładu przeróbczego kopalni „Anna” węgiel. Obecnie istnieje już tylko budynek maszyny wyciągowej szybu Chrobry I, który był wydrążony do głębokości ponad 1000 m wraz z zachowanymi w nim urządzeniami maszyny wyciągowej. Z lewej strony budynku były zabudowania zakładu przeróbczego z kilkunastoma torami i małym budynkiem ekspedycji kolejowej. Za budynkiem w tle widok na działającą elektrociepłownię z dwoma kominami.
Nr 12. „Lamżowiec”.
(N50° 02.656' E18° 23.330')
Obecnie w budynku jest przychodna. Nazwę swoją zawdzięcza dr n. med. Eberhardowi Lamża, urodzonemu w Kamieniu Rybnickim w roku 1891.
Dr Lamża był szanowanym i cenionym lekarzem w latach 1925 – 1945 w Pszowie, w rejonie Lubomi, Pogrzebienia i Kornowaca. W roku 1938 rozpoczął budowę domu mieszkalnego z przeznaczeniem na gabinety lekarskie. Po wybuchu II wojny światowej władze niemieckie zakazały dokończenia budowy, rzekomo ze względu na płaski dach, który nie był stylowo niemiecki.
W roku 1945 rodzinę Lamża zmuszono do wyjazdu do Niemiec jako nie polską, a budynek przejęło państwo. Lamżowie osiedli w Fuldzie w Hesji. Dr Lamża praktykował tam jako lekarz aż do śmierci w roku 1964.
Jego córka Urszula i syn ks. dr Lucjan Lamża nie zerwali kontaktów z Pszowem i po zwrocie rodzinnego majątku, przekazali w roku 1999 dom miastu Pszów jako darowiznę. Były w nim zgodnie z założeniem budowniczego, przychodnie lekarskie.
W roku 2005 ks. dr Infułat Lucjan Lamża został uhonorowany odznaką „Zasłużony dla Rozwoju Miasta Pszów”, a w roku 2008 obdarzony tytułem Honorowego Obywatela Miasta.
Nr 13. Budynek byłej dyrekcji KWK „Anna”.
(N50° 02.622' E18° 23.508')
Budynek ten z roku 1905 już jako jeden z ostatnich jest symbolem kopalni, która istniała od roku 1832 do 2012. Dyrekcję oraz budynek maszyny wyciągowej Chrobry I zaprojektował słynny niemiecki architekt terenów przemysłowych Hans Poelzig.
Podczas powstań śląskich pszowscy górnicy czynnie włączyli się do walk powstańczych i w III zrywie powstańczym, a w warsztatach kopalnianych wykonali prowizoryczny pociąg pancerny, który brał udział w słynnej Bitwie Olzańskiej. W budynku dyrekcji znajdowały się biura oraz mieszkanie dla dyrektora (zlikwidowane w latach siedemdziesiątych XX w.).
W roku 1952 rozpoczęto kształcenie przyszłych górników w przyzakładowej szkole zawodowej, a w roku 1962 otwarto Zakładowy Ośrodek Zdrowia z kilkoma salami szpitalnymi oraz częścią rehabilitacyjną dla górników po wypadkach. W latach siedemdziesiątych XX w. kopalnia zatrudniała ponad 6 tys. pracowników.
W pamiętnym sierpniu 1980 roku górnicy z Anny przyłączyli się do strajków robotniczych, a w okresie stanu wojennego prowadzili strajk podziemny od 15 do 23 grudnia. W związku z decyzją o zamknięciu kopalni, połączono ją z pobliską kopalnią Rydułtowy w marcu 2004 roku jako Ruch II.
W roku 2012 wyjechał z dołu ostatni, symboliczny wagonik z węglem. Jednak już w roku 2010 rozpoczęto wyburzanie części obiektów kopalnianych, m.in. budynki: łaźni górniczych, warsztatów, lampowni i innych. Górników przywożono autobusami z Rydułtów. 4 grudnia 2011 roku odbyła się ostatnia na terenie kopalni Barbórka i w procesji z udziałem wielu górników przeniesiono obraz św. Barbary z cechowni do pszowskiej Bazyliki, gdzie w bocznej kaplicy zaświadcza o pobożności wielu pokoleń górników.
Naprzeciw budynku dyrekcji, po drugiej stronie drogi stoi jeszcze budynek zwany Kasynem. Mieściły się w nim kopalniane biura pomocnicze, biura związków zawodowych i w okresie komunizmu biura partii. W początkowych latach istnienia budynku była tam stołówka zwana kasynem – stąd nazwa.
Nr 14. Budynek byłej maszyny wyciągowej szybu Jan i łaźni kobiecej.
(N50° 02.622' E18° 23.508')
Budynek ten charakterystyczny z podłużnymi oknami służył jako pomieszczenie maszyny wyciągowej szybu Jan. W tylnej części budynku znajdowała się łaźnia kobieca. Był on usytuowany na placu, na którym mieściły się jeszcze warsztaty szybowe i pomieszczenia zakładowej straży pożarnej. Sąsiaduje z budynkiem byłej zakładowej służby ratowniczej.
Nr 15. Wieża szybu Jan.
(N50° 02.622' E18° 23.508')
Szyb Jan jako szyb osobowo-materiałowy o konstrukcji stalowej, był jednym z czterech szybów na terenie kopalni – Chrobry I, Chrobry II – ze skipem i Ryszard, materiałowo
- wentylacyjny zwany Starą Maszyną.
Był zgłębiony do ponad 700 m, jeszcze w latach międzywojennych. Na obszarze górniczym Pszów były jeszcze szyby wentylacyjne w Zawadzie, Kokoszycach oraz przejęty od kopalni Marcel szyb materiałowo – zjazdowy Jedłownik.
Nr 16. Dom parafialny.
(N50° 02.470' E18° 23.739')
Zakończenie szlaku. Dom parafialny powstał w latach 1937-1938 dzięki zamysłom ks. kanonika Mikołaja Knosały, ówczesnego pszowskiego proboszcza. Mieścił na parterze kilka salek katechetycznych, a na piętrze dużą salę przeznaczoną na zebrania i wystawiane amatorskie spektakle teatralne działające przy parafii.
Niestety w czasie II wojny światowej w latach 1942 - 1943 dom parafialny okupant niemiecki przeznaczył na obóz przejściowy Polenlager nr 58 dla ludności Polskiej. Mężczyźni pracowali w pobliskiej kopalni „Anna” i okolicznych tartakach, stolarniach i cegielni.
Zachowały się wspomnienia małej wtedy dziewczynki z Małopolski, która wspomina jak mieszkańcy Pszowa przerzucali przez ogrodzenie chleb, gdyż racje żywnościowe były głodowe. Taki stan rzeczy trwał do lipca 1943 roku, kiedy to w miejsce przesiedlonych sprowadzono jeńców radzieckich oraz Polaków, którzy także pracowali w pobliskiej kopalni.
Przy wejściu na plac ustawiono budkę strażniczą i dyżurujący tam wartownik odbierał przychodzącą korespondencję. Wysyłano do rodzin zawiadomienia o zgonach, których jak w każdym obozie niemieckim było bardzo dużo. W tym czasie strażaków z sąsiedniej remizy wyeksmitowano do pierwotnych, starych pomieszczeń w urzędzie miejskim.
W roku 1945 przed nacierającymi wojskami radzieckimi Niemcy wyprowadzili mieszkających tam jeńców, rozstrzelali ich i wrzucili do stawu na Pszowskiej Kalwarii (pomnik opisany w pkt 8).
Po II Wojnie Światowej w salkach odbywały się lekcje nauki religii dla dzieci i młodzieży. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych odbywały się w domu parafialnym próby chóru i innych grup parafialnych. Obecnie pomieszczenia domu wykorzystuje się zgodnie z ich pierwotnym założeniem. Korzystają z nich nie tylko organizacje parafialne, ale również stowarzyszenia społeczne, m.in. pszowscy harcerze.
